NGUYỄN THỊ BÌNH
Nguyên Phó Chủ tịch
nước CHXHCNVN
Chủ tịch Quỹ Hòa bình và Phát triển VN
“ Tôi cố gắng tập
trung suy nghĩ của mình vào hai câu hỏi. Một là, quan niệm hiện đại nghĩ như
thế nào về đạo Phật? Hai là, những giá trị Phật học nào đã đóng góp cho văn hóa
Việt có rất nhiều ý nghĩa cho thời hiện đại?”. Đó là lời của bà Nguyễn Thị
Bình, nguyên Phó Chủ tịch nước, CHXHCNVN, Chủ tịch Quỹ Hòa bình và phát triển
VN, nêu ra về lý do của bài viết dưới đây được đăng trên TTCT số 1284, nhân Đại
lễ Phật đản LHQ tại VN, VHPG giới thiệu lại quý độc giả, trong nhận thức về mối
tương quan giữa Phật giáo với Dân tộc từ quá khứ đến hiện tại.
Gần đây Quỹ dịch thuật
Phan Châu Trinh mà tôi có tham gia đã dịch và xuất bản cuốn sáchThế giới như
tôi thấy (Mein Welbild) của A.
Einstein . Điều rất thú vị là tôi đã đọc được trong đó những quan niệm về tôn
giáo của nhà Vật lý vĩ đại này. Ông cho rằng tôn giáo có ba cấp độ. Cấp độ thứ
nhất ông gọi là “Tôn giáo của sự sợ hãi”. Ở cấp độ này, ông giải thích ban đầu
ở nơi con người sơ khai do những cảm xúc sợ hãi mà gợi lên những biểu tượng tôn
giáo (sợ đói, sợ ốm, sợ chết, sợ thú dữ, sợ tai ương thiên nhiên…)
Ở cấp độ thứ hai xuất
hiện đồng thời hoặc sau đó là “Tôn giáo của xã hội và luân lý”. Tôi nghiệm rằng
A. Einstein nói đúng khi cho rằng những cảm xúc xã hội về con người, về bản thể
con người, về mối quan hệ con người với cộng đồng, với văn hóa-lịch sử và với
thiên nhiên vũ trụ..là một nguồn suối thác rộng lớn, dạt dào, mênh mông để tôn
giáo đạt tới một cấp độ cao hơn, như A. Einstein nói: “Sự phát triển từ tôn
giáo sự hãi lên tôn giáo luân lý đã tạo nên một sự tiến bộ quan trọng trong đời
sống của các dân tộc”.
Song điều đáng ghi
nhận hơn, điều mà bản thân chúng tôi rất tâm đắc là cấp độ thứ ba của tôn giáo,
A. Einstein gọi là “Đạo vũ trụ” (tiếng Đức là Kosmiche religionsitat). Tôi chú
ý những giải thích sau đây cùa A. Einstein: “Những bậc thiên tài về tôn giáo
của mọi thời đại đều được tôn vinh bằng Đạo vũ trụ ấy – cái đạo không hề biết
đến những giáo điều cũng như không biết đến một vị Thượng đế được suy tưởng
theo hình ảnh con người”.
Ông nói thêm: “Ai thấu
hiểu tính quy luật nhân quả của tất cả hiện tượng thì đối với người ấy, ý niệm
về một hình nhân (thượng đế) can thiệp vào diễn trình của thế giới là không thể
chấp nhận được – với điều kiện là thật sự coi trọng giả thuyết về tính nhân
quả”. Người ta có thể nhận định A. Einstein đã rất đồng cảm với giáo lý Thập
nhị nhân duyên của đạo Phật. Và chắc chắn với nhiều luận thuyết khác của Phật
học mà A. Einstein đã quả quyết rằng: “Những yếu tố của Đạo vũ trụ còn mạnh mẽ
hơn nhiều trong Phật giáo”.
Như thế là tôi đã mượn
A. Einstein để nói cảm nhậncủa tôi về tính hiện đại của tôn giáo cũng như vai
trò của Phật giáo trong thế giới đáng được coi là đã bước vào thời kỳ của xã
hội hậu hiện đại này.
1.
Tiến trình văn hóa –
lịch sử của VN khẳng định khi truyền vào và phát triển ở VN, phật giáo đã tạo
ra hai hệ quả. Mặt thứ nhất là Phật giáo lan tỏa, thấm sâu và trở nên một thành
phần cơ bản và quan trọng của văn hóa Việt. Hệ quả thứ hai là Phật giáo cũng
dần định hình bản sắc riêng mang dấu ấn bản địa làm nên một sắc thái riêng biệt
của Phật học VN.
Tôi chú ý tới hai
chứng ngôn của Phật học thời Lý-Trần, thời kỳ hưng thịnh nhất của Phật giáo VN.
Có thể nói đó là những trực chỉ hoàn toàn mang dấu ấn của phong cách thiền. Nó
tựa như sự bùng nổ một bông hoa mà đã vượt qua mọi quá trình quang hợp và hấp
thụ dinh dưỡng để có những dòng nhựa âm thầm và kín đáo. Nó là cách mà Thiền sư
Mãn Giác đã chỉ ra: “Kìa đêm qua có một bông mai nở trước sân”.
Chứng ngôn thứ nhất:
Thế nhân giai nhậm ốc,
Lậu nhân hà sở tại?
Nghĩa là người đời ai
cũng ở dưới một mái nhà. Nhưng con người “dột” thì biết trú vào đâu! Câu này
được trích trong tác phẩm Bảo rõ ý chỉ đạo thiền
cho môn đệ của Thiền sư Viên
Chiếu (998-1091). Con người có thể “dột”về thân xác (ốm đau, tàn tật…), có thể
“dột”về tri thức (mù chữ, dốt nát….), lại có thể “dột”về đạo đức, lối sống,
nhân cách. Điều lo lắng cho con người với một câu hỏi lớn xuyên niên thiên kỷ
ấy chắc chắn là có rất nhiều ý nghĩa với chúng ta hôm nay. Điều ấy cũng gắn với
một vấn nạn lớn mà Phật giáo đã chỉ ra về ba khuyết tật của con ngươi là tham,
sân, si.
Cái tham của con
người, đặc biệt là tham trong hệ thống quyền lực, chính trị – hành chánh và
tham trong hệ thống kinh tế sẽ làm băng hoại xã hội, phá hỏng môi trường sống
lành mạnh của con người. Phật giáo nói đến cái “sân” (giận dữ) mà cái sân lớn
nhất là thói cậy quyền, cậy mạnh,trút giận lên những gì trái ý mình dẫn đến vi
phạm quyền dân chủ, quyền làm người. Về cái “si” thì chính Karl Marx cũng phải
than rằng người ta đã nhân danh cái dốt để gây ra biết bao tại họa.
Nhưng ta phải hỏi tại
sao thiền học đời Lý lại quan tâm đến vấn đề con người đến thế? Rõ ràng quốc
gia Đại Việt lúc bấy giờ trong bản năng sinh tồn của mình phải tập trung giải
quyết ba vấn đề lớn. Đó là vấn đề giữ gìn lãnh thổ trải rộng từ Hoan Ái lên tận
biên giới Trung Hoa, vừa mới thống nhất lại chưa bao lâu. Đó là phải xây dựng
một chính quyền có vua sáng, tôi hiền, tướng giỏi. Đó là phải nâng cấp và hoàn
thiện văn minh Đại Việt. Cả ba vấn đề ấy đều là sản phẩm, là công trình của con
người. Vì thế chúng ta mới thấy một Lê Văn Thịnh (quan thái sư) khôn khéo đi
đòi lại được đất bị lấn chiếm ở Cao Bằng.
Ta mới thấy một nhà
vua ngồi trong cung ấm áp mà nghĩ thương người ta đói rét, liền sai cấp thêm
khẩu phần và chăn chiếu cho tù nhân: mới thấy một vị vua khi vi hành gặp người
ăn mày nằm co quắp bên vệ đường liền cởi áo bào đắp cho người ấy; mới thấy một
bà hoàng phi (Ỷ Lan) lo cho từng con trâu, từng đám ruộng của nông dân. Đó là
minh triết lo cho con người mà Phật học đời Lý đã truyền lại.
Chứng ngôn thứ hai như một minh triết rất bổ ích cho nền dân chủ
hiện đại của chúng ta, đó là lời của Thiền sư Phù Vân can vua Trần Thái Tông
(1218-1277) khi nhà vua quan niệm bỏ ngôi vua như vứt một chiếc giày rách định
vào núi Yên Tử tu hành:
“Trong núi vốn không
có Phật, Phật ở trong tâm ta…Phàm bậc nhân chủ (người lãnh đạo quốc gia) phải
lấy lòng của thiên hạ làm cái tâm của mình, lấy ý nguyện của dân chúng làm ý
nguyện của mình”.
Phật giáo đời Trần
tiếp nối truyền thống quan tâm và coi trọng con người. Vì thế mà Phật giáo đời
Lý-Trần đã minh chứng cho nhận định về Phật giáo như một tôn giáo vũ trụ. Mà
ngày nay Phật giáo VN hiện đại phải tiếp nhận cho được truyền thống tinh hoa ấy
của cha ông.
Từ môt ý niệm Phật có
trong mỗi con người đi tới một quan niệm làm nền tảng sâu xa cho mọi thiết chế
dân chủ là một cống hiến lớn cho Phật giáo Lý-Trần cho văn hóa VN. Có biết bao
vấn đề từ chính sách, chủ trương đến luật pháp, đến mọi mối quan hệ của con
người trên mọi lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục, tôn giáo, tín ngưỡng,
tộc người…cần phải chiêm nghiệm thành tâm sâu sắc từ những minh triết Phật học
từng được đúc kết ngót ngàn năm trước.
Hiện nay VN đang tiếp
tục đổi mới, đang bước vào sân chơi toàn cầu hóa, gia nhập WTO, đang ra sức đẩy
mạnh tăng trưởng kinh tế, phát triểnvăn hóa – giáo dục và tiến bộ xã hội, phấn
đấu để đến đầu những năm 2020 của thế kỷ 21 sẽ đạt tới trình độ một đất nước
công nghiệp hóa theo hướng hiện đại. Nhưng một trong những vấn đề cực kỳ quan
trọng là vấn đề con người.
Xã hội VN đang đứng
trước hàng loạt vấn đề về con người mà đạo đức và lối sống đang trở thành những
thực trạng và nhân tố rất đáng phải quan tâm. Nếu con người đang làm ra của cải
thì con người cũng đang phá hoại môi trường sống của chính mình. Nếu những chỉ
số kinh tế gia tăng thì những vấn nạn và tệ nạn xã hội cũng tăng lên không kém.
Lo cho con người là một minh triết của Phật giáo VN. Vì vậy trong dịp Đại hội
Phật giáo long trọng này, chúng tôi hy vọng khi Phật giáo VN khẳng định vai trò
đồng hành với dân tộc, sẽ tìm cách để đóng góp nhiều hơn cho con người ngay tại
kiếp này.
Theo chúng tôi, việc
làm từ thiện của Tăng, Ni, Phật tử giúp đỡ người nghèo, kẻ khốn khó hoạn nạn,
người bị nhiễm chất độc da cam…là những công đức vô lượng. Nhưng việc quan tâm
đến vấn đề đạo đức, lối sống của đồng bào lại là một vấn đề của chính bản thân
đạo Phật, với triết lý:
Dù xây chín đợt phù đồ
Không bằng công đức cứu cho một người
Mong rằng cùng với
những tôn giáo khác, Giáo hội Phật giáo VN sẽ tham gia tích cực vào tiến trình
xây dựng con người, tiếp sức cho từng gia đình, cho toàn xã hội có một lối sống
trí tuệ, nhân ái, đức hạnh, đẩy lùi mọi chứng tham, sân, si.■
Nhận xét
Đăng nhận xét